Actueel

Artikel: Verloren gezondheid

di 10 nov 2020 - Pieter Grimbergen

Wanneer je je gezondheid verliest, wat gebeurt er dan intermenselijk en met jezelf? Wat doe je ermee, kan je er wat mee doen, en dezelfde vragen gelden voor de omgeving. Wat is de impact van termen als ‘kostenplaatjes’ in het leven van iemand die ziek is? En waarden dan? Maakt de coronaperiode dit alles actueler of zijn ‘brood en spelen’ hét belangrijkste onderwerp?

Toen mijn geliefde in 1983 overleed aan leukemie veranderde mijn leven rigoureus. Ik belandde in een begeleidingstraject: het zorgen voor mijn vriend. Dat het niet zozeer om well-being ging maar veel meer om well-living werd mij duidelijk. Maar de complete shock van een stervend iemand in je armen houden terwijl je zelf 23 bent (mijn vriend was 33) verwerkte ik de jaren daarna nog lang niet. Doorgaan, niet zeuren, je studie afmaken, verder leven, kletspraat van anderen vermijden. We waren samen alleen, zeker in die tijd als homo toen in begin jaren 80 de aidsexplosie woekerde.

En denken over levenswaarden, waar het nu in het diepst van je ziel om gaat, wat nu jouw gekozen levensrichting is, daar was ik toen niet mee bezig. Pas veel later, toen ik zelf mijn vak als concertpianist niet meer kon uitoefenen door een fiks gewichtsverlies, afname van spiermassa en ik besloot coach te worden, viel dat kwartje. Het werd een hele grote bom.

Bij het bestuderen van Parker J. Palmers werk werd ik begeleid door Barbara Reid¹. Zij gaf aan dat een grondig zelfonderzoek aan het begin moet staan van een opleiding tot coach met het consigne: kom uit op jouw vormen van persoonlijk leiderschap, hanteer ze flexibel, beheer ze. Een paar jaar later stelde Brené Brown mij de vraag om drie waarden te noemen. Ik had ze niet meteen op orde. Sommigen noemden het een reflectiemoment, maar ik noemde het een crisis. Na gesprekken met mijn pastor Aart Mak² kwamen ze. En dat was de weg opwaarts.

Omdat ik wilde werken met mensen die hun gezondheid verliezen, verdiepte ik mij in het hebben van een wond van je gesprekspartner en in wat je met je eigen wond in zo’n gesprek doet. Een ziekte zie ik als het hebben van een wond. Wie daar prachtig over heeft geschreven is Henri Nouwen³. In The wounded healer (1972) stelt Nouwen dat het hebben van een wond je moet uitnodigen tot het dienstbaar maken van je wond aan anderen. Omdat je zelf een wond hebt voelt diegene beslist dat jij er ook geweest bent. Empathie, en geen sympathie. Dat resoneerde sterk in mij. Nouwens laatste werk Adam (1996) benoemt de waarde van kwetsbare mensen: ze laten ons de ruwe kant van het leven zien en ‘prikken door de façades van glimlachjes heen’. Over sympathie versus empathie is overigens een briljante cartoon gemaakt door Brené Brown (Cartoon).  


Cartoon: Brené Brown over empathie

Waarden inspireren tot het benoemen van vormen van persoonlijk leiderschap (Figuur 1). De koppeling aan waarden (waarden als gekozen levensrichting, naar de opvatting van Steven Hayes⁴) was voor mij onvermijdelijk. Modellen zijn er niet om je op vast te pinnen. Net als waarden hanteer je dit flexibel: verloren gezondheid kan je tot herziene waarden brengen en dus tot andere vormen van persoonlijk leiderschap.

Figuur 1. Vormen van persoonlijk leiderschap

Articulatie is een musicus eigen. Het is een mooie benaming voor de bewegingen van je innerlijk leven. Compassie gaat over medeleven, van en door anderen en van jezelf (en gaat niet over medelijden). Contemplatie gaat over tijd nemen en in gesprekken met zieke mensen komt ‘tijd’ altijd naar voren als vorm van persoonlijk leiderschap, positief en negatief. En gastvrijheid is een vorm waar het gedachtengoed van Henri Nouwen mij enorm toe heeft geïnspireerd: ruimte, naar anderen, naar jezelf, maar ook naar datgene wat tegenslag (bijvoorbeeld in gezondheid) veroorzaakt. Ga daar maar aan staan: dan kom je met ‘accepteren’ lang niet altijd uit de voeten!

Maar nu, de actualiteit. Hoe zit het met het sociale isolement bij zieke mensen? Vandaag, in de tijd waarin de wereld in rap tempo verandert, is die vraag actueler dan ooit. Welke blijvende gevolgen zal het coronatijdperk hebben voor de manier waarop mensen samenleven, voor hun zoektocht naar waarden? Hoe gaat de samenleving om met zieken die wellicht blijvende gevolgen van Covid-19 zullen ondervinden, die buitenspel zijn geraakt, hoe moeten de ‘sterkeren’ zich verhouden tot de ‘zwakkeren’? Politiek en BN’ers geven in de media ‘krachtige standpunten’ over ouderen en medisch behandelen: “We moeten het hierover durven hebben.” Terechte spierballentaal?

Als coach en als begeleider van mensen met ernstige gezondheidsproblemen ben ik bevreesd dat de traditioneel kwetsbare positie van fysiek, mentaal of maatschappelijk minder weerbare burgers ernstig zou kunnen lijden onder een sociaal economisch klimaat waarin overleven de leidraad dreigt te worden. Nu al zie ik onzekerheid en argwaan opduiken in verhoudingen tussen mensen en groepen, en dat in een tijd waarin verbinding als waarde belangrijker is dan ooit. Bijna alles wat warmte en troost kan bieden staat op het spel en niemand weet voor hoe lang. Feiten doen splijten, want feiten blijken ook multi-interpretabel te zijn. Hoe dan, voor mensen die steun en betrokkenheid kunnen gebruiken, vernieuwd vorm te geven aan verbinding? Hoe kunnen wij elkaar in zo’n verharde wereld opnieuw vinden? Als coach stuit ik op deze vraag, bij anderen, bij mijzelf.

Ik wil een casus met u delen. Het betreft een online sessie met een dame die sociaal geïsoleerd raakte in de coronatijd. Ik kom niet met het meest hoogdravende of succesvolle verhaal uit mijn praktijk, maar met een sessie die ik nooit zal vergeten. Het werd duidelijk waar coaching over kan gaan: just be there.

Casus: Sociale isolatie bij verloren gezondheid
Na te hebben gereageerd op een oproep in de social media om je als coach online beschikbaar te stellen voor mensen die ‘gewoon’ een gesprek willen in de coronatijd, kwam ik onder andere uit bij Jet (uit privacyoverwegingen is haar naam veranderd). Zij vertelde mij over haar leven. Op het moment van de online sessie einde maart was zij 75 jaar. Op haar 73e verkocht zij haar winkel en betrok een heerlijk appartement op de twaalfde etage in een grote stad: “Veel privacy, weet u, niemand kijkt naar binnen.” Jet nam zich voor dingen te gaan doen waar haar hart ligt: lezen, films bezoeken, concerten, wandelen. Zij had geen man of vrouw, geen nog in leven zijnde broers of zussen, geen neven en nichten en amper vrienden, want: “Ach weet u, ik werkte 24 uur per dag mijn leven lang  in mijn zaak, ik deed ik alles zelf. Dus dan weet u het wel.” Ik wist het niet maar vermoedde het één en ander. Op de dag van de lockdown kreeg zij te horen dat haar lichamelijke klachten na talloze onderzoeken hebben geleid tot de diagnose kanker met uitzaaiingen in het hele lichaam. Prognose: Jet had hoogstens nog twee maanden te leven. Advies: binnen blijven. Bijna onderkoeld vertelde zij mij dat de buurman haar boodschappen doet en deze voor haar appartementsdeur zet, dat de zorg met mondkapjes “erg lief is naar mij”. Ook vertelde Jet dat zij weet dat ze zal sterven omgeven door mondkapjes en witte jassen. Mijn hart bloedde stil vanbinnen.

We spraken uitgebreid over het spanningsveld tussen intentie en doelen. Jet omschreef haar grote confrontatie: was haar doel vóór het stellen van de diagnose en vóór het duidelijk worden van de prognose het goed laten draaien van haar eenmanszaak en daar prettig van kunnen leven, nu is haar doel doodgaan zonder nodeloos lijden, in haar bewoordingen: “Zo goed mogelijk doodgaan”. Jet gaf aan dat op het moment dat de artsen haar vertelden dat zij niets meer konden doen, zij zelf het niet-medisch behandelen direct omzette in een andere behandeling. Bijvoorbeeld pijnbestrijding. Ik vroeg of haar intenties ook veranderd waren. Intenties blijken bij haar minder flexibel te zijn dan doelen. Intenties beschreef Jet als een grondhouding: “Een houvast om nieuwe doelen met een voor mij bekende vertrouwde veiligheid te ondersteunen.” Iets waar ik als coach meer mee te maken heb wanneer ik spreek met mensen die een verlies van gezondheid ondervinden.

Online coachen heb ik als uiterst vermoeiend ervaren. Je mist de lichaamstaal, de non-verbale taal is sterk afgezwakt omdat je gesprekspartner dichtbij het scherm moet zitten om verstaanbaar te zijn. Daardoor zie je niet wat handen, voeten, armen, benen, houding, en nuances in gelaatstrekken je eigenlijk vertellen. Je traceert, je bent extra attent, je dreigt bijna meer te vragen, minder open vragen zelfs, want… je mist iets. De coach is dan ook sociaal geïsoleerd, zou je kunnen zeggen. En Jet, was zij zo onderkoeld als het leek op dat scherm van mijn laptop? Het zou een aanname zijn om te stellen dát zij onderkoeld sprak, realiseerde ik mij. Het gesprek ging immers over haar leven, haar biografie, haar contacten toen en nu, over compassie, en vooral over tijd. De tijd die zij besteedde aan haar werk, die tijd heeft haar laten wennen aan haar sociaal eenzame leven. Haar werk wás haar leven. We spraken over gastvrijheid naar haar klanten, haar resultaten en de tevredenheid van de klanten, de aanbevelingen van die klanten. En een wat sarcastisch “O ja, voordat u erover gaat zeiken, ik ben ook aardig naar mijzelf hoor.”

Jet verzorgde haar wond op haar manier. De kanker keek zij wel degelijk recht in de ogen. Ik vertelde haar het verhaal van Hieronymus, die zich bedreigd zag door een aanstormende leeuw. Die leeuw had echter een gewonde poot. Hieronymus besloot die poot te verzorgen. Jet zweeg een paar seconden en drukte mij ongelooflijk lief en zacht sprekend in alle rust op het hart dat zij dat ook doet, bijna met een geruststelling van haar naar mij. Naar zichzelf, hoopte ik.
 

Podcast: Pieter Grimbergen in gesprek met Aart Mak

Tot slot
Het slot van deze casus bestond uit mijn vraag: “Jet, wat heb je nodig…” ‘Wat heb je nodig’ vind ik een van de meest belangrijke vragen die je als coach stelt. ‘Wat vraag ik van het leven’ staat daar los van en is volslagen onbelangrijk. ‘Wat vraagt het leven van mij’ werd juist mijn hoofdgedachte. In een interview wat ik had met Aart Mak (Podcast) werd deze hoofdgedachte gevoed. Als coach heb ik iemand die mij coacht hard nodig.

Jet beantwoorde mijn vraag vol gloed en enthousiasme met iets totaal onverwachts. Of ik een serie Duitse krimi’s kon vinden voor haar op websites. Gedaan. Een dank vanuit het hart volgde. Als coach bleef ik achter. Was dat het voor nu? Het antwoord is: als het absolute naakte punt van coachen zichtbaar wordt, ja. Jet overleed kort na het gesprek wat ik met haar had.

Dat ‘naakte punt’ zit in de manier waarop je je gesprekspartner in beweging wilt krijgen: vragen stellen. Open vragen. Bij Jet leek ik geen oplossing te kunnen bieden. Maar de vragen nodigden haar uit tot spreken en tot haar gevoel dat ze gehoord werd. En een oplossing is niet altijd concreet. Is de jacht naar concrete oplossingen de gesel van deze tijd? Zijn ‘gehoord worden’ en ‘er zijn’ niet juist de geschenken die we kunnen bieden in het coachvak?

En wat is zorg, ook vanuit de professionele hoek? In een gesprek met Laurent Nouwen⁵, de broer van Henri Nouwen, vertelde Laurent mij dat Henri Nouwen ‘zorg’ zag als het grootste teken van menselijkheid. Laurent gaf in dat gesprek aan dat hij daarom zo’n gruwelijke hekel heeft aan termen als ‘kostenplaatjes’ en naar iedere zweem naar het vercommercialiseren van menselijkheid. Menselijkheid als waarde in ons vak? Ik breek een lans voor deze gedachte. Waarden laten zich nooit vercommercialiseren.

In mijn overtuiging verbinding te benoemen om deze tijd goed door te komen vind ik bijval, maar ook scepsis. De teneur van de kritiek is bovendien ook vaak dat dit ‘soft’ is, en ‘al zo vaak gehoord’. Ik bestrijd dat. In een wereld waarin mensen op zichzelf worden teruggeworpen komt het wat mij betreft juist meer dan ooit aan op verbinding. Daarin moeten nieuwe wegen gevonden worden. Zonder verbinding geen zingeving, geeft Henri Nouwen aan in The Wounded Healer. Ik denk dat de zoektocht naar waarden dreigt te verzanden. Empathie, zorgzaamheid en affectie mogen niet ondergeschikt raken aan koele cijfers die vaak het huidige tijdperk begeleiden. Dát houdt ons weg van de persoonlijke aandacht voor diegenen die sociaal geïsoleerd zijn. Onder andere door verloren gezondheid. Dat spijt mij zeer.


Pieter Grimbergen is coach, acceptance & commitment therapeut, gastspreker en schrijver. Door een tegenslag in eigen gezondheid in 2012 veranderde hij zijn werk van concertpianist/docent naar coach. Momenteel werkt hij bij het Nije huis en onderhoudt contact met door Covid-19 sociaal geïsoleerden. In juli 2020 verscheen zijn boek Zorg, zingeving en waardigheid. www.pietergrimbergencoaching.com en www.denijestichting.nl


Referenties

• Brown, B. (2010). The gifts of imperfection. Minnesota: Hazelden.
• Brown, B. (2013). Daring Greatly. London: Pinguïn Books.
• David, S. (2016). Emotional Agility. New York: Avery Penguin.
• Jansen, G., & Batink, T. (2015). Time to ACT. Zaltbommel: Thema.
• Jansen, G. (2019). Uit liefde voor jezelf. Zaltbommel: Thema.
• Kruys, S. (2018). De biografie als medicijn. Amsterdam: Lannoo Campus.
• Nouwen, H. (1972). The wounded healer. New York: DoubleDay.
• Nouwen, H. (1996). Adam a true friendship. Toronto: Orbis.
• Palmer, P.J. (1993). To know as you are known. New York: HarperCollins.
• Palmer, P.J. (2003). A hidden wholeness. San Francisco: Jossey-Bass.
• Palmer, P.J. (2018). On the brink of everything. Oakland: Berett-Koehler.
• Wachter, D. de (2019). Liefde: Een onmogelijk verlangen? Amsterdam: Lannoo Campus.

Voetnoten

1. Barbara Reid, UK, psycholoog, facilitator van het Center For Courage And Renewal, geeft vele Retreats.
2. Aart Mak, NL, gepensioneerd dominee, mijn raadsman, rouwverwerkinsgdeskundige, auteur.
3. Henri Nouwen, NL en USA, (1934-1996), priester, psychologie Universiteit Radboud Nijmegen, universitair docent Yale en Harvard, begeleider verstandelijk gehandicapten, auteur van meer dan 40 boeken.
4. Steven Hayes, USA, psycholoog, hoogleraar University Nevada, grondlegger Acceptance & Commitment Therapy ACT.
5. Laurent Nouwen, broer van Henri Nouwen, vml. jurist Nauta-Duthil