Actueel

Zelfzorg, waar gaat het over?

ma 15 jun 2020 - Hilde Bolt

In deze tijd is het thema zelfzorg belangrijk om gezond te blijven. Maar waar hebben we het dan over? Aan deze vraag zit onherroepelijk gekoppeld: hoe is er vroeger voor ons gezorgd en welke beelden en gewoontes hebben we hiervan geïnternaliseerd? Onbewust herhalen veel mensen, onze cliënten, maar ook wijzelf deze ingeprinte patronen, totdat we erachter komen dat deze patronen niet meer up-to-date zijn en we een deur kunnen openen naar een andere vorm van zelfzorg. Wanneer we ons goed voelen is zelfzorg meestal niet zo lastig, maar wel wanneer we ons niet lekker, onzeker voelen en dingen niet gaan zoals we willen. Juist dan hebben we zelfcompassie en zelfzorg nodig, maar juist dan worden de overlevingsmechanismen actief waardoor we intern verharden. Dan worden vaak de ‘geïnternaliseerde ouderfiguren’ actief.

Zelfzorg wordt vaak ten onrechte verward met egoïsme. Goed voor jezelf zorgen en jezelf kunnen geven wat je echt nodig hebt, heeft niets met egoïsme te maken, maar met gezond blijven en functioneren op alle fronten. Hiermee help je jezelf en daarmee ook je omgeving.

Dimensies
Zelfzorg kent meerdere dimensies: mentaal, emotioneel, fysiek en spiritueel/zingeving.

Mentale zelfzorg
In ons hoofd zitten veelal de stemmen vanuit het verleden die ons ‘in ons hok’ willen houden. Veelal zijn dit dingen die letterlijk tegen ons zijn gezegd, die in de familielijn werden gezegd of die we als kind hebben aangevoeld of vervormd, denk aan 'Echte mannen huilen niet!' en 'Kwetsbaar zijn is zwak'.
Bij mentale zelfzorg kun je denken aan het bedenken van ‘andere zinnetjes’ die je tegen jezelf kunt zeggen. Vaak vinden mensen dit moeilijk om voor zichzelf te bedenken. Recent zag ik een lezing van Liz Gilbert bij The School of Life waarin ze het volgende hierover zei:
"Als je het moeilijk vindt om lief en compassievol te zijn voor jezelf, stel je dan eens voor dat je naar een asiel gaat en het meest zielige, getraumatiseerde en geslagen hondje mee naar huis neemt. Bedenk dan goed hoe je met dit diertje om dient te gaan om het weer vertrouwen in mensen te geven. Als het gromt, bijt of piept, blijf je geduldig en aanwezig, totdat het vanzelf naar je toekomt. Pas deze manier van omgaan eens toe op je eigen gewonde deel, je eigen onhebbelijkheden.
Een dag na de lezing stuurde mijn oudste dochter een filmpje over een getraumatiseerd hondje uit het asiel waarbij dit verhaal zichtbaar werd. Inmiddels heb ik het verhaal van Liz en het filmpje met mijn cliënten gedeeld, die erdoor geraakt waren en er direct mee aan de slag gingen.
Zinnetjes die je had willen horen eens letterlijk voor jezelf opschrijven en dit echt tot je door laten dringen kan al veel doen. Wanneer mensen zelf kinderen hebben kun je hen zich ook laten voorstellen hoe ze als ouder zouden reageren als hun kinderen aangeven dat ze pijn hebben, en ze zo hard zijn voor zichzelf. Via het aanspreken van het ouderschap kan iemand dan de stap zetten naar intern ouderschap, wat ik 'reparenting' noem. In de film Call me by your name kun je mooi zien hoe een vader de onvoorwaardelijke liefde naar zijn zoon uitspreekt, wat een mooi voorbeeld is voor zijn zoon.

Mentale zelfzorg kan ook betekenen dat je leert ‘her-kaderen’ en vanuit een ander perspectief leert kijken dan alleen vanuit jezelf (of de ander). Soms kunnen mensen gevangen zitten in hun eigen perspectief en dingen vanuit hun pijn te veel op zichzelf betrekken. Een opmerking van een leidinggevende op het werk kan dan weer diepe gevoelens van eenzaamheid en pijn oproepen, terwijl die opmerking niet persoonlijk bedoeld is. Omdat de pijn omhoog komt nemen mensen het soms te persoonlijk op.
Byron Katie (The work) laat mensen werken met destructieve gedachtes, vraagt dan: "Is deze gedachte echt waar?" en spoort mensen aan om de gedachtes op waarheid te onderzoeken door de vraag meerdere keren te herhalen.
De film Good Will Hunting laat mooi zien hoe ‘verlossende zinnetjes’ werken. In deze film is een getraumatiseerde, mishandelde jongen in therapie bij een psycholoog. Deze gebruikt het zinnetje: "It’s not your fault", het is niet jouw schuld. Zo kun je voor jezelf en je cliënten verlossende zinnetjes bedenken die maken dat er meer ruimte komt in je systeem en je pijn.

Meditatie en ontspanningsoefeningen zoals ademen naar je buik kunnenn ook helpen om meer een waarnemer te worden van je eigen gedachten zodat het hoofd wat rustiger en leger wordt.

Een laatste aspect van mentale zelfzorg is ook het gebruikmaken van de creativiteit. Hierbij kun je denken aan het maken van collages, het luisteren of maken van muziek, het schrijven van gedichten, verhalen, brieven, tekenen, boetseren en schilderen. Deze vormen van uiten maken dat je andere hersengebieden aanspreekt dan alleen het denken (en piekeren).

Emotionele zelfzorg
Inmiddels is er veel onderzoek gedaan naar wat er in het lichaam gebeurt wanneer mensen hun gevoelens en emoties niet uiten. Het wordt echter steeds duidelijker dat gevoelens verbonden zijn aan keiharde biochemie. Zij zijn niet alleen van invloed op het ontstaan en verloop van ziekten, maar ook bepalend voor onze levensduur (uit Het emotionele DNA - Pierre Capel, 2017). Ook Gabor Mate (2013 - When the body says no) heeft vele onderzoeken gedaan waaruit dezelfde conclusies getrokken kunnen worden.

Emotionele zelfzorg is dus belangrijk en heeft te maken met hoe je je emoties en gevoelens reguleert. Ik zie emoties en gevoelens niet anders dan (opgeslagen) energie in je lichaam die aangeeft wat iets met je doet of gedaan heeft. Deze energie heeft een kanalisering, uiting, ruimte, ontlading en expressie nodig, anders blijft deze in ons lichaam/systeem zitten en veroorzaakt spanning en ongemak.

Ik raad cliënten, die de diepte willen en kunnen opzoeken, aan om de ongewenste gevoelens bewust op te zoeken door erover te schrijven, muziek te luisteren, mooie films te kijken die raken. Zo kan iemand de fobie voor het voelen overwinnen en de mythe van 'ik kan mijn gevoelens niet aan' doorbreken. Zo laat ik cliënten ook lijstjes maken van wat ze nodig hebben wanneer ze bepaalde emoties en gevoelens hebben.

Veel mensen sjouwen onbewust al jaren rond met opgeslagen gevoelens en emoties en zijn toch bang dat ze deze niet aankunnen. Als professioneel begeleider is het belangrijk om hier een bepaalde nuchterheid in te ontwikkelen. Bijvoorbeeld:
Cliënt: "Maar ik vind het zo heftig om te voelen en ben bang dat ik dat ik dan niet meer kan functioneren, dat ik het niet aan kan."
Begeleider: "Is het niet wonderlijk dat je denkt dat je niet meer kan functioneren als je het gevoel zou toelaten? Je sjouwt het immers al zo lang met je mee, dus waarom zou je niet aankunnen?"

Pijn voelen is niet fijn, maar veel onderzoek heeft uitgewezen dat het feitelijk doorvoelen van een (primaire) emotie (zonder verzet) maximaal 10 seconden tot 2 minuten duurt. Het gevecht eromheen is waar de grootste pijn zit. Ik benoem naar mijn cliënten toe ook altijd dat pijn (door)voelen echt niet altijd fijn is, maar wel functioneel. Het lichaam kan dan spanning loslaten waardoor er nieuwe ruimte ontstaat. Zie het als een huis dat vol staat met oude rommel, waarbij je kamer voor kamer de oude rommel verwijdert en er ruimte komt voor een nieuwe inrichting. Op het mentaal emotionele stuk zijn veel ongewenste emoties gekoppeld aan negatieve associaties, zoals: angst is een teken van zwakte, boosheid is een teken van controleverlies, onzekerheid tonen is zwak, en verdriet is slachtoffergedrag. Dan kan het zinvol zijn om deze gedachtes over die gevoelens en emoties te onderzoeken, zodat het ervaren ervan vrij kan worden.

Bij het voelen van oude pijnlijke gevoelens en emoties kan het ook helpen om je te realiseren dat het oude gevoelens zijn en dat je deze niet bent. Hierbij werk ik met veel met kinderfoto’s, waarbij ik cliënten aanmoedig om te ervaren dat ze meer zijn dan hun getriggerde emoties en gevoelens en hier liefdevol en geduldig mee leren omgaan.

Fysieke zelfzorg
Fysieke zelfzorg kent de componenten: zorg voor het lichaam en leren vertalen naar (fysiek waarneembaar) ander gedrag. Zorg voor het lichaam in de letterlijke zin heeft te maken met het lichaam geregeld geven wat het nodig heeft. Hierbij kun je denken aan gezonde voeding en een goede balans tussen bewegen en ontspannen (en aanleren voelen wanneer het lichaam wat nodig heeft). Met gezonde voeding bedoel ik niet het volgen van een dieet, maar het onderzoeken wat het effect is van het eten van bepaalde voeding. Voeding bijvoorbeeld, waarop het lichaam reageert met vermoeidheid, stress, buikpijn, gevoel van mist in het hoofd, en die voeding vervolgens een tijdje weglaten. Er is geen dieet dat goed is voor ieder lichaam; lichamen zijn verschillend, dus ook wat werkelijk goed voor je is, verschilt per persoon. Omdat er tegenwoordig veel voeding is waar verslavende middelen in zitten kan iemand werkelijk denken die voeding nodig te hebben (denk aan chocolade, suiker en koffie), maar hierbij gaat het veelal om een verslavingsrespons.

Een gezond lichaam heeft beweging nodig om bijvoorbeeld afvalstoffen te kunnen afvoeren. Hierbij heb ik het niet over prestatiegericht sporten, maar op het lichaam afgestemde beweging. Verstilling is nodig om te herstellen. Hierbij kunnen bijvoorbeeld massage, haptotherapie en ontspanningsoefeningen helpen om de staat van fysieke ontspanning te herkennen.

Fysieke zelfzorg heeft ook het ‘feitelijk-anders-doen’ nodig: nieuwe dingen uitproberen en experimenteren. Kleine stapjes zetten in kleine liefdevolle handelingen naar jezelf. Ik verwijs hierbij vaak naar het boekje De kracht van Kaizen, dat gaat over dat werkelijk veranderen in kleine stapjes gaat; te grote stappen zijn te angstig voor het overlevingsmechanisme. Ik laat mijn cliënten lijstjes maken met kleine liefdevolle handelingen, die ze in hun dagen/week inplannen: een warme douche nemen, je lijf insmeren met lekkere olie, gezond en lekker eten maken, een muziekstuk luisteren dat je raakt, een wandelingetje maken, de telefoon even niet opnemen, yoga doen of een mooie film/serie kijken die je raakt en daarna opschrijven wat het met je heeft gedaan en wat je ervan mee wilt nemen.

Spirituele zelfzorg/zingeving
Spirituele zelfzorg heeft te maken met dingen doen in je leven die voor jou betekenisvol en vervullend zijn, die je ziel voeden. Hiermee bedoel ik niet het ‘nuttig bezig zijn’, maar dingen die je een warm gevoel van binnen geven, die een gevoel van innerlijke ruimte genereren, tijdelijke vertroosting en voeding bieden, die je het gevoel geven van waarde te zijn. Spirituele zelfzorg helpt ook bij het relativeren, het zien van een groter perspectief en soms je eigen nietigheid. Hierbij hoort ook het loslaten van de illusie dat je van controle hebt op het leven. De tijd waarin we nu leven laat alleen al zien dat dit niet het geval is. Het hoeft niet altijd groots en meeslepend te zijn in de zin van ‘je missie helemaal leven’. Het kan ook gaan om een oud vrouwtje helpen oversteken, in je woonkamer dingen neerzetten die voor jou een speciale waarde hebben, mooie muziek luisteren, een mooie film/serie/talk kijken of boek lezen, mediteren of bidden.

Tot slot
In deze coronatijd wordt er veel aandacht besteed aan het vermijden van contact met mensen die corona hebben en aan het voorkomen van besmetting. Ik mis hierin het accent op: hoe zorg je goed voor je lichaam, voor je immuunsysteem zodat als je ziek wordt, je hier mogelijk mildere klachten bij ontwikkelt of helemaal niet ziek wordt.
We leven in een rare tijd waarin zelfzorg onontkoombaar is en ik hoop van harte dat mensen deze tijd gebruiken om hier meer aandacht aan te geven en de verantwoordelijkheid voor hun eigen welzijn hiermee op zich nemen. Hier kunnen we als professioneel begeleiders ook een mooie rol in vervullen.


Hilde A.J. Bolt (1970), van oorsprong psycholoog-psychotherapeut, is gespecialiseerd in trauma, hechting en stress. Zij is al vijftien jaar als opleider, supervisor & docent verbonden aan het Europees Instituut de Baak. Eerder heeft zij lang in de (klinische) psychiatrie gewerkt. Ze werkt nu al jaren vanuit haar eigen praktijk, de Internal movement company, en heeft sinds 2009 met Iet Mans het eigen opleidingsinstituut de Alchemist, gespecialiseerd in werken met lichaamstaal. Ze heeft zich bijgeschoold in allerlei lichaamsgerichte werkvormen, waaronder dans- en bewegingsexpressie. Hilde heeft een eigen expertise ontwikkeld in het werken met lichaamstaal, waarin zij zienswijzen vanuit allerlei culturen met de westerse zienswijze samenbrengt. Haar inspiratiebronnen liggen andere in de muziek, het Tibetaans boeddhisme, filosofie, systemisch werk, tango, Maori-healing en ik-grens-bewustzijn. In 2019 verscheen haar boek Waar gaat het nu écht over? Dynamisch coachen bij stress en burn-out

Dit praktische, heldere en handzame boek geeft een brede en realistische weergave van alle facetten die ertoe bijdragen hoe mensen vastlopen met zichzelf in onze huidige samenleving. ‘Waar gaat het nu écht over’ is de centrale vraag. Hierbij gaat het over het durven raken van de kern en tot de essentie komen, waardoor er wezenlijke veranderingen tot stand komen.
Je kunt de grote aantallen mensen met stress- en burn-outklachten zien als een symptoom van een disfunctionerende samenleving waarin het lichaam veronachtzaamd wordt.
Bij alle vormen van disfunctionele stress en burn-out gaat het over het vastlopen van een aangeleerd overlevingsmechanisme, ontstaan in iemands persoonlijke geschiedenis in onze samenleving. Hierdoor raakt iemand de connectie kwijt met de eigen oorsprong.
De eclectische en lichaamsgerichte aanpak van het Dynamisch Fasenmodel, is erop gericht om de connectie met iemands eigen oorsprong te herstellen. Het ontwikkelen van werkelijke zelfzorg is de kern.
Deze werkwijze geeft een realistisch beeld over waar je als coach/(psycho-)therapeut mee te maken krijgt bij mensen met disfunctionele stressklachten, overspannenheid en burn-out. Daarnaast krijg je input, praktische tools en tips over hoe je mensen kunt begeleiden naar een wezenlijke verandering én hoe je dit op een inspirerende en creatieve manier kunt vormgeven.
Geen protocollen, maar dynamische fasen die recht doen aan de mens!